24 Şubat 2012 Cuma günü büyük Türk dilbilimcisi ve şair Ali Şir Nevai sempozyumundaydım. Fatih üniversitesinde gerçekleşen sempozyumda degerli bilim adamları çok kiymetli bilgiler verdiler. Her zaman olduğu gibi onlari zamani gelince sizlerle paylaşaçağım.
Әбдіуақап Қара, Мимар Синан көркемөнер университетінің (Түркия) профессоры, тарих ғылымының докторы:
– Әбдіуақап аға, сіз соңғы кездері сана тәуелсіздігі жайында жиі айтып жүрсіз. Бұл өзі сонда нені білдіреді?
– Біз қазақ халқы жеке ел болып, тәуелсіздік алғанымызға 2011 жылы 20 жыл толады. Осыдан 18 жыл бұрын Кеңес Одағынан босап шықтық. Сөйтіп, саяси тәуелсіздікке қол жеткіздік. Саяси тәуелсіздікке бір күнде қол жеткізуге болады. Бірақ сана тәуелсіздігі бір күнде келмейді. Ол үшін уақыт өтуі керек. Ол уақытты ғалымдар мен саясаткерлер қысқарта алады. Кейде сол сана тәуелсіздігінің келмеуі де мүмкін. Ал сана тәуелсіздігі болмай, бір елдің өркендеуі мүмкін емес. Бірақ саяси тәуелсіздік сол сана тәуелсіздігіне жетудің ең бірінші шарты болып табылады.
Әбдіуақап Қара. Бұл есім қазақ оқырмандарына етене таныс. Түркияда тұрғанымен ата жұртынан қол үзбеген азамат. Елге келіп-кетіп тұратын ғалым ағамызды Астанаға келген кезекті бір сапарында жолықтырып әңгімелескен едік.
– Тәуелсіз ел атанғанымызға да жиырма жылдың жүзі болды. Дегенмен, тәуелсіздік үшін күрес тәуелсіздік алғаннан кейін басталады деген тәмсілге сүйенер болсақ, әлі де отарсыздандырылмай жатқан дүниелер бар… Жалпы, санамыз тәуелсіз деп айта аламыз ба?
– Сана тәуелсіз деп айта алмаймыз. Өйткені сана тәуелсіздігі деген ұлттың өз өзіне сенімі. Бұл дегеніміз әр азаматтың өз ұлтына, халқына, мемлекетіне сенуі. Егер де бір халық өз ұлтына сенсе, болашағын өз ұлтында көреді де, баласын ана тілінде тәрбиелеп, оқытады. Ал, басқа ұлтты өз ұлтынан жоғары көрсе, онда әрине бала тәрбиелеу сол ұлттың тілінде болады. Міне бұл жағдай адамның өз халқына, ұлтына сенбеуі емей немене? Ал бұл жерде мынаны ажыратуға тиіспіз: Егер жастарымыз ана тілін мүдірмей сөйлеп біліп тұрса, оның үстіне өзге ұлттардың тілін үйреніп жатса бұған айтар сөз, айтар сын жоқ. Қайта оларды жоғары бағалаймыз. Әңгіме өз ана тілін білмей өзге тілдерде сайраған азаматтар туралы болып отыр.
KAZAKİSTAN KONUSUNDA YAZILACAK KİTAPLARIN, VERİLECEK KONFERANSLARIN ARTMASINI DİLİYORUZ. ÇÜNKÜ, ATAYURDUMUZ KAZAKİSTAN’IN TARİHİNİ AYRINTILARIYLA BİLMEDİĞİMİZ GİBİ, BAĞIMSIZLIĞINI KAZANMASINDAN BU YANA, DEVLET BAŞKANI NURSULTAN NAZARBAYEV ÖNDERLİĞİNDE GERÇEKLEŞTİRDİĞİ EKONOMİK VE SiYASi BAŞARILARININ AYRINTILARINI DA TAM OLARAK BİLEMİYORUZ.
M. KEMAL SALLI
Avrasya Bir Vakfı’nın geleneksel olarak gerçekleştirdiği hafta sonu konferanslar dizisinin bu haftaki konukları Doç. Dr. Abdulvahap Kara ve Doç. Dr. Okan Yeşilot’tu. Abdulvahap Kara ve Okan Yeşilot hocalarımın birlikte verecekleri konferansın konusu, tahmin edebileceğiniz gibi, “Avrasya’nın Yükselen Yıldızı: KAZAKİSTAN”dı.
İki değerli hocamız, Kazakistan’ın tarihini ve tarihin derinliklerinden günümüze uzanan ekonomik ve siyasi başarılarını ayrıntılarıyla ele aldıkları çalışmalarını “Avrasya’nın Yükselen Yıldızı: KAZAKiSTAN” adlı kitapta toplamışlardı. İstanbul Ticaret Odası (İTO) Başkanı Murat Yalçıntaş, Yönetim Kurulu ve Araştırma Yayın Komitesi Üyesi Mehmet Develioğlu’nun yakın ilgisi ve İTO Ekonomik Sosyal Araştırmalar Bölümü Raportörü Tolunay Dayı’nın hazırlık çalışmalarının her aşamasında yaptığı katkılarla yayınlanan kitabın tanıtım toplantısı ayrıca yapılacağı için, konuşmacılar, eserlerinde ayrıntılarıyla anlattıkları “Avrasya’nın Yükselen Yıldızı: KAZAKİSTAN”ı ana başlıklarıyla anlattılar. “Avrasya’nın Yükselen Yıldızı: KAZAKİSTAN”ı, 300-500 sayfalık bir kitaba ve iki saatlik bir konferans çerçevesine sığdırmak mümkün değildir. Fakat değerli hocalarımız, bir konferans çerçevesinde anlattıklarıyla, bizlere Kazakistan efsanesinin kapılarını açacak altın anahtarlar verdiler.
1937 doğumlu Kazakistan’ın önde gelen bilim adamı ve yazarlarından Prof. Dr. Nemat Kelimbetov’un Kazakistan’da lise ve üniversitelerinde ders kitabı olarak okutulan birçok araştırması bulunmaktadır. Bunlar arasında Eski Türk Şiirleri ve Kazak Edebiyatında Bu Geleneğin Devamı, Kazak Edebiyatı Kaynakları, Eski Devir Edebiyatı, Eski Edebiyat Abideleri ve Türk Halklarının Ortak Edebi Eserleri isimli kitaplarını sayabiliriz.
Kelimbetov hikâye alanında da başarılı eserler vermiştir. 35 yaşında bir omurilik ameliyatı sonucu vücudu tamamen felç olarak yatakta kalan Kelimbetov büyük şok yaşamış ve bu şoku atlattıktan sonra felci yenmek ve parazit değil, üreten biri olarak yaşamak için mücadeleye girmiş ve bunda başarılı olmuştur.
Кеңестік жүйенің ыдырап, бүгінгі тәуелсіз мемлекеттердің жеке шаңырақ көтеруіне сол кездегі идеологияға қарсы күрескен диссиденттердің қосқан рөлі ерекше. Саяси қысымға қарамастан шыбын жанын шүберекке түйіп, қатаң жүйе мен қасаң идеологияға тайсалмай қарсы шығу – асқан ерлік. Тіпті аймақта демократияның орнауына осындай қайраткерлердің қызметі аза зор болғанын атап өтуіміз ләзім.
Бүгіндері алыста қалған қанды идеология туралы екінің бірі сын айтып, жау кеткен соң қылышын тасқа жұмсаушылар қарасы көбейіп келеді. Әрине бұл қуанарлық жайт… Бірақ кеңестік кезеңде, әсіресе оның қылышынан қан тамып тұрған 60-жылдары,саяси жүйеге қарсы шығу кез келген адамның қолынан келмейтін іс екені анық. Өйткені, біріншіден, ол кезде идеологияның кемшілігі мен қатерлігін көре білу үшін де ерекше білім, түйсік және дарын қажет-ақ. Екіншіден, көре білген, тани түскен қауіптіашық айту, күресу үшін де жүрек жұтқандық керек еді. Сондықтан коммунизм құрсауында қалған елдерден мұндай қарағайға қарсы біткен бұтақ сынды саналы жандардың бас көтеруі екіталай болатын.
Бұл күндері КСРО диссиденттері туралы зерттеулерде аспан астын жаулаған Кеңес одағында идеологияға қарсы шыққан небары жүз шақты қайраткердің ғана есімі айтылып жүр. Бұл тізімде түркі тілдес халықтардың ішінен шыққан Қырым татарыМұстафа Әбдіжеміл Қырымоғлының аты аталуда. Ал Орта Азиядан бірде-бір қайраткердің есімі жоқ. Ал біз әңгіме еткелі отырған және КСРО-дан шыққан диссиденттер туралы зерттеулерден қалыс қалған қазақ – ортаазиялық диссиденттердің ең көрнектісі. Себебі Махмет Ибадоллаұлы Құлмағамбетов соңына мол мұра қалдырып кетті. Құлмағамбетов жайында, өз мақалаларынан басқа, деректер көптеген еуропалық газеттер мен журналдарда орыс, француз, ағылшын тілдерінде жарық көрді…
Қазақтар Түркияға 1954 жылдан қоныстана бастаған. Қазiр осы қазақтың ұрпағы Еуропаның 10 мемлекетiнде тұрады. Жалпы саны – 20 мыңға жуықтаған. Түркияда тұратын қандасымыз, тарихшы ғалым, Мимар Синан университетiнiң профессоры Әбдiуақап Қара Түркия қазақтарының тарихынан сыр шерте отырып, бүгiнгi тыныс-тiршiлiгiнен хабар бере кетудi жөн санайды.
Түркия қазақтарының аталары өткен ғасырларда Шығыс Қазақстан мен Қытай қол астындағы Шығыс Түркiстан аймағында өмiр сүрген. 1864 жылы Қытай мен Ресей патшалығы шекараны белгiлегенде, олар Шығыс Түркiстан жақта қалып қойған. Олардың аталары 1930 жылдардан кейiн Шығыс Түркiстандағы Қытай губернаторларының саяси қысымы мен қудалаулары салдарынан жалпы алғанда екi дүркiн үдере көштi.
Бiрiншi көш – Елiсхан және Зайып батырлардың жетекшiлiгiнде 1938 жылы басталды. Арттарынан үдере қуған қытай әскерлерiмен шайқасып, Тибет, Гималайды асып, 1941 жылы Үндiстанға жеткен.
Екiншi көш – бұдан он жылдан соң Мау Зыдұңның төңкерiсiнен кейiн қозғалған. Бұл көшке Қалибек әкiм, Сұлтан Шәрiп Зуқа батыр ұлы, Құсайын Тәйжi, Дәлелхан Жаналтай сынды төрт адам басшылық жасады. Бұлар 1951 жылы Кәшмiр қаласына келiп орналасты.
II. Dünya Savasinda Türkiye’de bir kisim aydinlarin Almanya saflarinda savasa katilmak için çaba sarf ettigi ve bunun sonucunda 1944 Türkçülük davasinin ortaya çiktigi malum. Fakat, bu çabalarin diger bir sonucunun Türkistanli askerlerin Almanya saflarinda savasa katilmasi oldugu fazla bilinmez. Sovyet ordusundan esir düsen Türkistanli askerlerden gönüllü kitalar olusturmayi amaçlayan “Türkistan Lejyonerleri Projesi” Nazi Hükümeti’nin Dogu Bakanligi (Ostministerium) tarafindan yürütüldü. Sovyetler Birligi’nden isgal edilecek olan topraklardan sorumlu olan bu bakanligin basinda Alfred Rosenberg bulunuyordu. Rosenberg’in projesine göre, bu gönüllü kitalar egitildikten sonra Kafkasya ve Türkistan cephesine parasütle indirilerek, Sovyet ordusuna güneyden ve dogudan yeni cepheler açilacakti.
Aslinda Sovyet ordusundan esir düsen Türk asilli askerler ile Kafkasyali Müslüman askerleri Alman ordusunda veya herhangi resmi görevlerde kullanmak Nazi ideolojisine aykiriydi. Çünkü Nazilerin irk siniflandirmasina göre, Tatar ve Orta Asya’nin Türk Boylari “düsük degerli Asyaliligi” temsil ediyordu. Nazilere göre, onlar Slavlardan da asagi bir irkti. Hatta onlar insandan asagi tiksindirici bir varlik manasinda “untermensch” deniliyordu.
Modern Kazak tarihinin en önemli simalarından biri sayılan Mustafa Çokay Paris’in Nogent-sur-Marne semtinde, 1923-1941 yılları arasında 18 yıl yaşadı. Çokay’ın Fransa’ya geliş tarihi 1921 yılının yaz mevsimidir. Başlangıçta Paris’in merkezinde yaşadı. Ama sonra Nogent’a geldi. Çünkü o sırada burada önemli bir yazar, aydın ve elit kesim yaşamaktaydı.
Mayıs 2000’de Paris’te yaptığımız araştırmalarımızda Çokay’ın Nogent’da kaldığı adresleri de tespit etmiştik. Bizim o sıralardaki araştırmalarımıza Mustafa Çokay Fransız-Kazak Dostluk Derneğinin kurucusu ve Başkanı Sayın Yaşar Dinç çok destek vermişti. Kendilerine bir daha teşekkür ediyorum.
Dinç ile birlikte Nogent’a gelmiş ve Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Enstitüsündeki Mustafa Çokay arşivinde tespit ettiğimiz adresleri dolaşmıştık. Nogent Belediyesinin arşiv kayıtlarını birlikte inceleyerek, Mustafa Çokay’ın Nogent’daki adreslerdeki kalış sürelerini de belirlemiştik. Bu tespitlerimize göre, Çokay şu adreslerde yaşamıştı :
Әбдіуақап Қара, Түркиядағы Мимар Синан көркемөнер университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы, түркітанушы:
– Әбдіуақап аға, сіз саналы ғұмырыңызды ғылымға арнап келе жатқан адамның бірісіз.Соның ішінде қазақ тарихына қатысты еңбектеріңіздің өзі бір төбе. Бірде азаттық идеясын ту етіп ұстаушылардың бірегейі – Мұстафа Шоқайдың өміріне қатысты Түркістан легионы туралы ақиқатты ашқыңыз келетінін айтып едіңіз. Осы арманыңызға жеттіңіз бе?
– Жоқ, ол арманымызға жеттік деп айта алмаймын. Біріншіден, бұл – өте ауқымды мәселе. Тез арада орындалуы да екіталай. Әлі көп уақыт еңбек етуді талап етеді. Содан соң, әрине, бұл тек бір ғана адамның қолынан келетін шаруа емес. Басқа ғалымдар да атсалысуы керек. Сондай-ақ бұл тек қазақ халқына ғана қатысты емес. Көптеген елдер бұл мәселенің қыр-сырының ашылуына өте-мөте мүдделі. Өйткені легионда қазақтан басқа да көптеген халықтардың өкілдері болғанын білесіз. Осы мақсатта 2006 жылы Ыстамбұлда Түркістан легионы туралы түрік тілінде бір кітап шығарған едім. Онда Түркістан легионының бірқатар қырларын ашуға тырыстым. Енді бұл еңбектің қазақ тіліне аударылып басылуы мен үшін өте маңызды. Себебін басында айтып өттім. Бұл мәселеге түріктерден гөрі, қазақтардың қатысы көбірек. Өйткені легиондағы қазақтардың өмірі өте ауыр, адам төзгісіз жағдайда өтті.
