МҰСТАФА ШОҚАЙ ЖӘНЕ ФРАНЦИЯ

{jcomments on}

Әбдіуақап Қара

Шоқайтанушы,

Ыстамбұлдағы Мимар Синан көркем өнер университетінің профессоры

Қазан айының 27-28 күндері Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Францияға сапары жоспарланып отыр. Осы сапарға байланысты және туғанына 120 жыл толуына байланысты Франция астанасы Париж қаласында Мұстафа Шоқайға арналып бір парк ашылмақ және оның ішінде оған арнап бір мүсін қойылмақ. Бұл тарихи да мәнді оқиға.

Бүгінгі таңда Мұстафа Шоқай жалпы алғанда Қазақстанның алдағы жылда 20 жыл толатын тәуелсіздік тарихын тереңдетіп мәнін арттыра түсетін ұлы тұлғалардың бірегейі. Ол кеңестік билік туған елінде өктемдік орнатқаннан кейін шетелге шығып Францияда 1921-1941 жылдары арасында туған елінің тәуелсіздігі үшін идеалық күрес жүргізген еді.


Жахия молла қазақтың өткен ғасырдағы ұлы ғұламасы

2012 жылы 17- тамыз күні Ыстамбұлда Түркия қазақтарының алдынғы қатарлы ақсақалдарынан Құрманияз Жолшы дүние салды. Жұма намазынан соң Зәйтінбұрын Әмина Инаныш мешітінде жаназасы оқылған марқұм үшін кешкісін үйінде ауызашар беріліп Құран оқытылып дұға істелді. Өткен жылдарда қазақтың белгілі ақыны және мемлекет қайраткері Мұхтар Шахановпен кездесіп сөйлескен Құрманияз ақсақал ХХ- ғасырдың алғашқы жарымында Алтай мен Баркөлде белгілі дін ғалымы болған Жахия молланың немересі. Осыған байланысты Жахия молла туралы мақаламызды ұсынбақпыз.


Шынжаңда өткен ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген екі үлкен ғұламасынан бірі Ақыт қажы болса, екіншісі Жахя молла болып табылады. Қазақтың Молқы руынан шыққан Ақыт қажыны және шығармаларын бүгін Шыңжанда білмейтін адам кемде кем. Бірақ, қалайша екен Жахя молланы көп адам білме бермейді. Мұның негізгі себептерінен бірі Ақыт қажының ғұлама болумен қатар, артында көптеген жазбаша еңбектер қалтыруында жатса керек. Ақыт қажы Ислам дініне қатысты еңбектерін өлең түрінде жазып ол кездің шектеулі мүмкіншіліктеріне қарамастан көзінің тірісінде Қазанда баспадан шығарып үлгерген еді. Бірақ Жахя молла ондай жазбаша еңбек қалтырмағандықтан ол туралы көп зерттеу жүргізілмеген болса керек.

Бақытқа орай Жахя молланың ұрпақтары тірі, қазір Ыстамбұлда өмір сүріп жатыр. Олардан бірі ұлы Хамзадан болған немересі Жәлел қажы (фамилясы Инан). Біз осы мақаламызды сол кісінің берген мәліметтері негізінде дайындап отырмыз.


1986 Aralık Olayları: Kazakistan’ın Yeniden Doğuşu’nun Başlangıcı

{jcomments on}

Doç. Dr. Abdulvahap Kara

Sovyet tarihi konusunda dünyaca tanınmış Fransız araştırmacı Helene Carrere d’Encausse Çernobil nükleer santral felaketinin SSCB tarihini Çernobil’den önce ve Çernobil’den sonra olarak ikiye böldüğüne işaret etmektedir. Zira, uzun süre gizli tutulamayan Çernobil kazası, Gorbaçov’u glasnost yani açıklık konusunda daha tutarlı olmaya zorlamıştı.

Aynı şekilde 1986’da Almatı’da meydana gelen “Celtoksan Vakiygaları” yani “Aralık Olayları” da, SSCB’inde yaşayan halkların bağımsızlık tarihini Aralık olaylarından önce ve Aralık olaylarından sonra olarak ikiye bölmektedir. Çünkü, Kazak gençleri 1986 aralık ayında Komünist Partisi Merkez Komitesinin kararını protesto etmekle, SSCB’de yaşayan diğer milletlerin de gözünü açmıştır. Kazak gençleri, onlara Gorbaçov’un SSCB’sinde Komünist Partinin kararlarına itiraz edilebileceğini göstermiştir.


АЛТАЙДА АТОЙЛАҒАН ОСПАН БАТЫР

{jcomments on}

Жиырма жыл сандықта жатқан қолжазба

Астана қаласы Тiлдердi дамыту басқармасы және «Руханият» орталығының ұйымдастыруымен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетiнiң Абай аудиториясында «Азаттықтың өшпес рухы» атты тарихи-танымдық туындының тұсауы кесiлдi.

Шығарма биыл туғанына 110 жыл толып отырған Алтай қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысының көсемi Оспан батыр Исламұлының өмiр тарихына қатысты жазылыпты. Кiтаптың авторы Оспан батырдың серiгi Нұрғожай Молдажанұлы өзi куә болған оқиғаларды хатқа түсiртiп, кейiнгiге мұра етiп қалдырған.

Нұрғожай батыр 1940 жылы көтерiлiс бұрқ еткен сәттен бастап, 11 жыл қанды қырғынның топ ортасында жүрген. 1951 жылы Оспан батырмен бiрге Тибеттiң жерiне келiп, бекiнген. Осы арада Оспан батыр жау әскерiнiң қолына түскен соң, өзiне қарасты елiн бастап Үндiстанға өтiп кеткен. Кашмирде бiрнеше жыл тұрып, 1954 жылы Түркияға қоныстанған.


КIТАПҚҰМАР ӘЛИ ӘМIРI ӘПЕНДI НЕМЕСЕ «ДИУАНИ ЛҰҒАТ ӘТ-ТҮРКТIҢ» ТАБЫЛУ ХИКАЯСЫ

{jcomments on}

Әбдiуақап Қара,

тарих ғылым­дарының докторы, шоқайтанушы


Ұлы ғалым Махмұд Қашғаридiң «Диуани лұғат әт-түрк» атты әйгiлi кiтабы 1910 жылға дейiн аты бар, бiрақ заты жоқ кiтап едi. Басқаша айт­қанда, оған дейiн кiтап­тың тек аты ғана атала­тын, бiрақ кiтапты көрген ешкiм жоқ едi. Егер бү­гiнгi таңда бұл кiтап бүкiл әлемде зерттеулер мен конфе­ренция­ларға арқау болып отырса, бұл үшiн бiз кiтапқұмар, ғы­лым мен мәдениетке жан-тәнiмен берiлген Әли Әмiрi әпендiге қарыздар­мыз.

Махмұд Қашғари 1072-1074 жылдары Бағдатта Халипаға тарту ету үшiн жазып шыққан аса құнды осы шығарманы Әли Әмiрi әпендi сахафта (көне кiтап сататын орын) жатқан жерiнен көрiп, сатып алды да, ғылыми айналымға кiргiздi.


Алаш қозғалысының соңғы түйіні Мұстафа Шоқай

{jcomments on}

Әбдіуақап Қара

Тарих ғылымдарының докторы – Ыстамбұл (Түркия)

Қазақ халқының таяу заман тарихында ерекше орынға ие Алаш қозғалысының тарихы көбінесе Алаш Орда үкіметінің тарқауымен байланыстырылып 1918 жылға дейін келіп аяқтатылады. Алайда бұл мәселеге тереңнен үңілгенде, оның ауқымының одан әлдеқайда әріде Мұстафа Шоқайдың күрес тарихымен жалғасып 1940 жылдарға дейін барғанын көреміз.
Бірақ, Мұстафа Шоқайдың іс-қимылдарын Алаш Орада қозғалысынан бөлек қолға алу басым болып отыр. Атап айқтанда, Алаш Қозғалысы, Алаш Орда үкіметі мен Мұсафа Шоқай, Түркістан автономиясы, Шоқайдың Еуропа елдеріндегі саяси іс-қимылдары көбінесе бірбірінен тәуелсіз әрекеттер ретінде бағалануда.

Желтоқсан оқиғасынан жалпыұлттық мүдде емес, жеке бас мүддесін іздеуден аса алмай жүрміз

{jcomments on}

Әбдіуақап Қара, Түркиядағы Мимар Синан көркемөнер университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы, түркітанушы:

– Әбдіуақап аға, сіз саналы ғұмырыңызды ғылымға арнап келе жатқан адамның бірісіз. Соның ішінде қазақ тарихына қатысты еңбектеріңіздің өзі бір төбе. Бірде азаттық идеясын ту етіп ұстаушылардың бірегейі – Мұстафа Шоқайдың өміріне қатысты Түркістан легионы туралы ақиқатты ашқыңыз келетінін айтып едіңіз. Осы арманыңызға жеттіңіз бе?

– Жоқ, ол арманымызға жеттік деп айта алмаймын. Біріншіден, бұл – өте ауқымды мәселе. Тез арада орындалуы да екіталай. Әлі көп уақыт еңбек етуді талап етеді. Содан соң, әрине, бұл тек бір ғана адамның қолынан келетін шаруа емес. Басқа ғалымдар да атсалысуы керек. Сондай-ақ бұл тек қазақ халқына ғана қатысты емес. Көптеген елдер бұл мәселенің қыр-сырының ашылуына өте-мөте мүдделі. Өйткені легионда қазақтан басқа да көптеген халықтардың өкілдері болғанын білесіз. Осы мақсатта 2006 жылы Ыстамбұлда Түркістан легионы туралы түрік тілінде бір кітап шығарған едім. Онда Түркістан легионының бірқатар қырларын ашуға тырыстым. Енді бұл еңбектің қазақ тіліне аударылып басылуы мен үшін өте маңызды.


KAZAK EDEBİYATININ ZİRVESİ ABAY KUNANBAYOĞLU

{jcomments on}

Ünlü yazar Cengiz Aytmatov’un Goethe ve Tolstoylar ile kıyasladığı Abay (İbrahim) Kunanbayoğlu, kendi halkını tüm yönleriyle eserlerine yansıtabilen ender şair ve yazarlardan biridir. Özellikle Kazak edebiyatında yeni bir çığır açmasıyla tanınan Abay sadece Kazak kültürüne değil, dünya kültürüne mal olmuş bir şahsiyettir. Bu sebeple, 1995 yılı UNESCO tarafından bütün dünyada “Abay Yılı” olarak ilan edilmiştir. Bu etkinlikler dünyanın bir çok ülkesinde olduğu gibi, Türkiye’de de kutlanmıştır.


Türkiye’deki Abay Yılı kutlamaları çerçevesinde, Istanbul’un Kazakların yoğunlukta yaşadığı ilçelerden biri olan Zeytinburnu’nda bir caddeye onun adı verilmiştir. Daha sonra bu cadde de inşa edilen ilçenin güzide okullarından birine Abay İlköğretim Okulu olarak onun adı verilmiştir. Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, 21 Mayıs 2003 tarihinde, Zeytinburnu’na şeref vererek, bu okulun açılış törenine bizzat katılarak açılış kurdelasını kesmişlerdir. Bu da bize Abay isminin Kazak Türklerinde ne derece saygın bir yere sahip olduğunu gösterse gerek.


Türk Dünyasının Gönül Adamı Kemal Çapraz’ın Cenazesinin Ardından

Türk Dünyasına gönül vermiş gazeteci yazar Kemal Çapraz’ı son yolculuğuna yine Türk Dünyası uğurladı. Tuzla Yayla Merkez Camisindeki cenazesinde İstanbul’daki, hatta tüm Türkiye’deki Türk Dünyası temsilcileri ona son görevlerini yapmak için oradaydı. Bu da onun samimi bir dava adamı olduğunun tartışılmaz bir deliliydi.

Onun için tabutunu sadece vatandaşı olduğu Türkiye Cumhuriyeti’nin ay yıldızlı bayrağı değil, gönülden bağlı olduğu tüm Türk Devletlerinin bayrakları örtüyordu. Türk-Kazak, Türk-Doğu Türkistan, Türk-Kirim gibi ikili bayraklı tabutlar çok görmüştüm. Fakat ilk defa böylesine çok bayraklı bir tabut görüyorum. Bu da Çapraz’ın Türkiye’deki Türk Dünyasının birleştirici temsilcisi oluğunun tartışılmaz bir bicimde ortaya koymaktadır.

Devamı…