Менің генетикамда жазылған дәстүр – қазақы дәстүр
– Мен осы тұста бір нәрсені анықтағым келіп отыр. Шыңжаңда аталарыңыз бұрыннан тұрған ба, әлде 1930 жылдары барған ба?
– Жоқ, 1930 жылдары сонда болған. Бірақ оның алдында біздің аталарымыз Шығыс Қазақстанда, Марқакөл деген жерде, өмір сүріпті. Жетінші атамның бейітін таптым. Қамбар төреден қалыңсыз қыз алған Есберді деген атамыз өте шешен кісі болыпты. Сол кісі қайтыс болғаннан кейін арулап көмерде бейітін жасапты. Мен 1993 жылы Алматыға келіп, жаңа ашылған «Азаттық» радиосының филиалын бір-екі ай басқарғам, сол кезде туған жеріміз Шығыс Қазақстанға – Марқакөлге барып, аталас туыстарды тауып, аталарымыздың бейіттеріне барып, құран оқып қайтқам. Ол кезде шекара бөлінбеген уақыт еді. Қытайдағы Шыңжаң, Алтай өлкесінің бәрі Қазақстанның жері ғой. Ары-бері, ерсілі-қарсылы көшіп-қонып жүрген, кейін Ресей мен Қытай шекараны бөлгенде жартысы – Шығыс Қазақстан, жартысы Оңтүстік Қытай жақта қалып қойған.
– Осы жерде бір сұрақ туындап тұр. Американың ұсыныс жасауы, Түркияға бағыт алулары тәрізді әрекеттерін ескерсек, бұл кездейсоқтық емес секілді. Аталарыңыз елге белгілі, ықпалды адамдар болған ба?
– Иә, ықпалды кісілер болған. Қазақ жеке шешім шығармаған. Ру жетекшілерімен, елбасшыларымен бірге көшкен, белгілі бір тәртіппен жүрген. Қазір ғой басымыз қайда ауса, солай қарай жеке кете береміз. Ол уақытта ондай жоқ. Айталық, найманда – Құсайын тәжі, Қамза қажы, керейде Елісхан батыр, Зайып тәжі, Әлібек әкім дегендер болған. Әрбір елдің бес-алты жетекшісі бар, сонда мыңдаған кісі солардың соңынан ерген. Олар шешім қабылдау үшін кішігірім құрылтай өткізеді. Осындай құрылтай негізінде Америкаға көшпей, дінін сақтау үшін Түркияға барып отыр ғой. Әйтпесе қарын тойғызам десе, Қытайда да қарны тояр еді. Негізгі мақсат − дінді, ділді, тілді, ұлтты сақтау. 1991 жылы – Қазақстан Тәуелсіздік алған жылы Түркия елі алғашқы болып, Қазақ елінің егемендігін мойындағаны белгілі. Бүгін үлкен және әлемдегі ең бақытты қазақ диаспорасы – Түркияда. Неге десеңіз, Түркияда шектеу жоқ. Мен Қазақстанға барам десем, жол ашық. Қазақстаннан Түркияға барам десеңіз, құшағы ашық. Ал өзге елдердегі диаспораларда заң бойынша бәрі де ашық, іс жүзінде көптеген тосқауыл кезігеді. Қызғаныш та бар.
– Қазақ халқы әрқашан өздерінің ақсақалдарының, ру басшыларының, ақылды көсемдерінің сөзіне сенім артып, соңынан ерген. Осы дәстүр бүгінгі күнде үзіліп қалған тәрізді.
– Бұл – заңды құбылыс. Өткен заман мен бүгінгі заман екібасқа. Түбегейлі бұрынғыны аңсап, бұрынғыдай өмір сүреміз десек, онда қателесеміз. Бірақ соның жақсылықтарын бүгінгі күнге бейімдеп, заманға сәйкестендіруіміз керек. Біз Түркияға келіп, отырықшы елге айналсақ та, сол рулы құрылым бұзылған жоқ еді. Рубасы болған аталарымыз елдің, жердің, жесірдің қамын ойлап басқарып отырды. Менің айтпағым: осы көшбасшы аталарымыздың бірі Семей жақта Ғалия медресесінде оқыған үлкен ғалым Жақия молда еді. Жоғарыда айтқан Ақыт қажымен аталас. Соның ұрпағы Қамза қажы халықты сүйетін, ғұлама, білімді адам болатын. Сол Қамза қажы − менің атам. Руды сол кісі басқаратын. Мен сол атамның қолында өстім. Қазақта «атаңның сарқытын іштің бе?» дейтін бір сөз бар. Мен атамның сарқытын ішіп өстім. Жасым кіші болса да, сол кісінің әңгімесін тыңдағым келетін. Атамды өзіме үлгі тұттым. Ол кісі халықтың қамын ойлайтын. Қамза қажы атамыз сияқты болсам деген арманмен өстім. Атамыздың жолын қуғандықтан болар, жеке бастың қамы емес, туыс-туған, халықтың, елдің қамын ойлап келе жатырмыз. Мен мұстафатанушымын. Кейде менен біреулер: «Ой, Әбеке, мына Мұстафа Шоқай сіздің туысыңыз ба? Сіз қыпшақсыз ба?» – деп сұрайды. Мен: «Жоқ, қыпшақ емеспін. Мұстафа Шоқаймен аталас та емеспін. Мұстафа Шоқай – бүкіл елдің азаматы, барша халықтың туысы», – деп жауап беремін. Оның есімін, іс-әрекетін Францияда, Түркияда таныстырдық. Әлі де таныстыра береміз.
– Дұрыс екен, аға. Қазақта елге белгілі, аузы дуалы, шешен, ақылды адамдарға кішкентай баланың аузына түкіртіп жататыны бар. Сіздің «сарқытын іштім» дегеніңіз де осы сияқты болуы керек…
– «Ауызға түкірту, сарқыт ішу» деген – формалды нәрселер, астарлы сөздер. Негізгі мәселе − біреуді балаңның аузына түкірту емес, соның өнегелі әңгімесін тыңдау, содан үлгі алу. Біз бұдан ажырап барамыз. Біріншіден, бүгінгі қарияларда құрмет қалмаған секілді. Екіншіден, жасы егде тартқандар өзінің қариялығын білмейді. Жастарға еліктеп тұрады. Жастар секілді қутыңдайды. Бұл ұят қой.
– Бұлай өзгеруге не себеп?
– Бұған себеп − бүгінгі таңдағы жаһандану дәуірі. Біз Батысты көбірек құрметтейтін секілдіміз. Рас, олар технологияда, ғылымда дамыған елдер. Бірақ әр елдің өзіне тән ұлттық салт-дәстүрі болады. Дамыған елдің ғылымын, экономикасы тәрізді жетістіктерін алайық, бірақ өзіміздің салт-дәстүрімізден ешқашан да бас тартуымызға болмайды. Бізде саяси тәуелсіздік болғаныменен, санамыз басқа елдерге тәуелді болып отыр. Ұлы халық ретінде басқа халықтарды көретін болсақ, онда біз қателесеміз. Меніңше, ұлы халық деген болмайды. Бір халық бір халықтан кем емес. Әркімге өзінің халқы қадірлі, мықты. Мен қазақ екенмін, маған қазағымның дәстүрі, салты керек. Ал басқа халықтарды құрметтеймін. Бірақ менің генетикамда жазылған дәстүр – қазақы дәстүр.
– «Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» деген бар. Бүгінгі жаһандану заманында жеңіл-желпіге, шалдыр-шатпаққа еліктеп кетуіміздің өзінде бір сыр бар сияқты. «Ата-бабаларымыздың негізінен ажырамауымыз керек» деп өзіңіз де айтып отырсыз, бірақ оны іс жүзінде көре алмай жатамыз…
– Көру үшін сана тәуелсіз болуы керек. Сана тәуелсіздігі дегеніміз не? Ол − басқа халықтарға еліктемей, басқа халыққа сенбей, өз халқыңа ғана сену. Егер менің санам тәуелсіз болса, мен өз халқымды көріп, өз халқыма сенем. Егер менің санам тәуелді болса, халқыма сенбесем, онда мен баламды орыс не ағылшын мектебіне берем. Неге? Өйткені қазақ халқында келешек жоқ, менің балам орыс тілінде өссе, балам жұмыс табады. Қазақ тілінде оқыса, ештеңеге жарамай қалады деген ой келеді. Бұл − сананың тәуелділігі. Сондықтан санамыз тәуелсіз болса, өз халқымызға сенсек, алдымен баламыз қазақ тілін білсін, қазақтың салт-дәстүр, мәдениетін білсін, одан кейін барып орыстікін де, қытайдікін, тіпті барлық халықтың тілін білсін, оған дау жоқ. Бірақ бәріміз ең алдымен өз халқымызға сенуіміз керек.
– Түрік еліндегі қандастарымыз осындай қағиданы ұстана ма?
– Иә, құдайға шүкір. Түрік пен қазақтың түбі Түрік қағанатына барады. Бәріміз ортақ мәдениеттен, өркениеттен шығып отырмыз. Сондықтан біздің Түркия қазағы өзінің түркілігіне, мұсылманшылығына сенеді. Басқа еуропалыққа еліктеу бізде болмайды. Өйткені Түркияның тәрбиесі солай. Түріктің өзінің алты ғасырлық ұлы мемлекеті бар. Бүгінгі таңда қазақтың саны 16,5 млн. Бұл түк емес. Бір кино өзін-өзі ақтау үшін кемінде 50 млн көрермені болуы керек екен. Сонда біз Орталық Азия халықтары біріксек, 50 млн-ға санымыз жетеді. Қазақтың шығарған киносын өзбек те, әзірбайжан да, түрік те көреді. Олардың киносын біз көреміз. Сонда біз күшейеміз. «Түбі бір түркілер бірігейік» деген сөз – жай айтылған сөз емес. Әркімнің өз мемлекеті бар, бірақ соның ішінде мәдениетіміз, киномыз, газетіміз ортақ болады дегендей.
– Осы үрдіс бүгінгі XXI ғасырда қаншалықты жүріп жатыр?
– Меніңше, бұл үрдіс жақсы жүріп жатыр. Бірақ көздеген межеге жетуге әлі көп уақыт бар. Оған жету үшін алдымен мәдениеті, тілі ортақ халықтардың басы бірігіп, бірге жұмыс істейтініне көзіміз жетуі керек. Алдымен тілде бірлік болуы қажет. Тілімізді ұқсақ, газет-журналдарымызды оқи алсақ, ортақ пікір бірлігі пайда болады. Пікіріміз біріккеннен кейін жұмыста да бірігеміз. Қазақстан қазағы, диаспора қазағы, мейлі қай қазақ болсын, әлемдегі қандас бауырлар – бәріміз қазақ тілінде сөйлеуіміз керек. Бұл үшін бүкіл мемлекеттік күшті жұмсауымыз керек. Тіл үйренемін дегенге де, тіл үйретемін деген мұғалімдерге де жағдай жасауымыз керек. Яғни бүкіл қазақ таза қазақ тілінде сөйлеуін мақсат тұтынуымыз керек. Осы арқылы Қазақстан Тәуелсіздігін баянды ету. Бүкіл халықты біріктіретін – Қазақстан. Бүгінгі таңда Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен түркі халықтары бірігіп отыр. Түрік академиясы осы Қазақстанның идеясы екенін білесіздер. Одан кейін Түркітілдес мемлекеттердің парламенттік Ассамблеясының құрылуы – тағы да Қазақстанның идеясы. Көптеген іске біздің Қазақстан бастама жасап отыр. Бірақ әлі де біз діттеген көп мақсаттың артында тұрмыз. Осы бейбіт өмірді жүргізе берсек, біртіндеп сол күндерге жетеміз.
– Қазақ мемлекетінің латын әліпбиіне көшуі күллі қазақтың бірлігіне механизм бола ала ма?
– Әрине! Мысалы, кириллица – біздің өзіміз таңдаған шешім емес. Бұл – 1939-40 жылдары Сталин тарапынан бізге таңылған әліпби. Латынға өтуіміз керектігін Президентімізден бастап, Үкіметіміз, көптеген ғалымдарымыз қолдап отыр. Мәселе – латын болғанда, қай латынға көшеміз? Ойланбай латынға өту бізді діттеген мақсатымызға жеткізбейді. Егер біз латын әліпбиіне дұрыс өтетін болсақ, бұл тек қазақтарды ғана біріктіріп қоймай, бүкіл түркі халықтарының басын қосар еді. 1990 жылы әлі егемендік алмай тұрып түркі дүниесінің ғалымдары бас қосқан екен. Сонда олар 32 таңбалы алфавит жасаған. Ғалымдар осы алфавитті қолдаған екен. Бұдан кейін 1991-1992 жылдары да бас қосып, сондай шешім қабылдаған. Бірақ бұл шешім әлі жүзеге асқан жоқ. Бүгінгі Түркияның алфавиті 29 әріптен тұрады. Оның ішінде үш әріп кем боп тұр. Соны Түркияның ғалымдары да мойындап, «бізде үш әріп кем, соны қосайық, осы 32 әріптік жүйені бүкіл түркілер мойындасын, қабылдасын» деген екен. Әйтсе де тәуелсіздік алғанның алғашқы кезеңдерін өздеріңіз де білесіздер, әрбір ұлт жаңа тәуелсіз ел болды. Латын алфавитіне көшсе де, Түрікменстан, Өзбекстан алфавиттерін өзгертіп жіберді. Орыстың отарынан құтылып, Түркияның тұзағына түсеміз бе деген қауіп те болуы мүмкін. Бірақ бұл қате. Неге? Түркияның негізіндегі алфавитті алсақ, онда ертең 16 млн қазақтың дүниесін 150 млн түрік халқы оқитын еді. Өзбекстан мен Түрікменстанға да осындай ұтымды жағдай туады.
– Қазақ мемлекетінің 20 жылдығына не айтар едіңіз?
– Менің ойымша, 20 жылда көп жұмыстар атқарылды. Мен 20 жылдыққа байланысты өткенде мақала жаздым. Сонда 1991 жылы Еуропада, Америкада шыққан Қазақстанның Тәуелсіздігі туралы мақалаларды қарап шықтым. Ол мақалаларда «Кеңес Одағының құрамындағы елдер тәуелсіздік алды, бірақ Қазақстанның Тәуелсіздігі ұзаққа бармайды. Себебі – бұл елде этникалық әр алуандылық бар, мемлекет құрамында өзге ұлттар басым. Қазақстанның болашағы бұлыңғыр» делінген екен. Ал енді содан бергі 20 жыл уақытқа көз жүгіртсек, еліміз өзге халықтардың жасаған сенімсіз тұжырымынан әлдеқайда алға шыққан. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың көреген саясатының арқасында бүгін Қазақстан Орталық Азия елдерінің ішінде көшбасшы елге айналды. Этникалық жанжалдан аулақпыз, тыныш та берекелі тіршілік кешіп отырмыз. Халықтар Ассамблеясын құрдық. Халықтар достығы еліне айналып отырмыз. Оның сыртында көшбастаушы саяси, экономикалық реформалар тағы бар. Идеялық тұрғыдан айтқанда, Қазақстан діттеген бар мақсатқа жетті дей алмаймыз. Бірақ та бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған елдердің ішінде қазіргі таңда Қазақстан көшбасшыға айналып отыр. Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстанмен салыстырып қараңыз. Тіпті Украина, Ресеймен салыстырсақ, көп жағдайда Қазақстан алға жылжып бара жатқанын байқауға болады. Өткенде Стамбулда бір жиында түріктің профессор ғалымдары «Сіздің Қазақстанға қайран қаламыз, 20 жыл ішінде 80 жылда атқаратын істерді атқара алды. Сіздер тек мемлекет ішінде ғана емес, әлемдік деңгейде өте көптеген іс атқарудасыздар. Мәселен, өткен жылы Еуропалық ұлттардың қауіпсіздік ынтымақтастық ұйымына төрағалық еттіңіздер. Бұл – өте жауапкершілігі мол іс, ал сіздер соны үлкен абыроймен атқара білдіңіздер» деді. Ал биыл болса, Ислам елдерінің ынтымақтастығы ұйымына Қазақстан төрағалық етуде. Түркі дүниесі мәдениетінің ТҮРІКСОЙ дейтін ұйымы бар. Оның төрағасы – Дүйсен Қасейінұлы есімді қазақ азаматы. Мінеки, Қазақстанның халықаралық көлемде беделі орасан жоғары.
– Түркияда тұратын қарапайым қандастарымыздың Қазақстанға қатысты пікірі, көзқарасы туралы айта аласыз ба?
– Қандастарымыздың Қазақстан жайлы пікірі өте жоғары. Еуропа елдеріне қоныс тепкен бауырларымыздың көзқарасы – осындай. Қазақстан дегеніміз – қазақтың елі, жері деген ұғымды айтып тұр. Біз Қазақстанды еш нәрсеге айырбастамаймыз. Бұл жерде мүмкіншілік мол. Менің өткенде Түркиядан «Азияның асқақтаған жұлдызы − Қазақстан» атты кітабым шықты. Осындай еліміз барда біз мақтанамыз. Кемшіліктер де жоқ емес. Бір кемшілікті мақаламда да көрсетіп жаздым, ол – еуропалық елдердегі, Түркиядағы көптеген қазақтардың атамекенге жете алмай отырғандығы. Кейбіреуінің жағдайы бар, кейбірінің жағдайы жоқ. Сол үшін Қазақстанның диаспорамен байланысын күшейту керек. Шеттегі қазақтар 70 жыл бойына сыртта өмір сүрді, әлі де солай өмір сүре алады, аш қалмайды. Бірақ олар қазақ тілінен алшақтап, қазақылығынан айырылып барады. Сол себепті Қазақстан мен диаспораның байланысы жанашырлыққа емес, мүдделестікке негізделуі тиіс. Бұны айтып отырған себебім: осындағы, кейбір зиялысы бар, қарапайым қазақтар «осы шетелде жүрген қазақтар кезінде елден қашып кетіп еді, енді Қазақстан байығанда қайта оралып жатыр ма?!» деген тәрізді сөздерді айтып жатады. Бұндай сөздерді естігенде жанымыз ауырады. Бүгін Қазақстанға ие боламыз десек, күшті ел боламыз десек, атамекендегі қазақтардың санын көбейтуіміз керек. Біріншіден, ол тумадан болса, екіншіден, шетте жүрген 5 млн қазақты елге қайтарумен орындалатын іс. Бұл Қазақстан мүддесі үшін керек. Біз көп болсақ, мықты боламыз. Мықты болсақ, Қытайға да, басқа елге де төтеп бере аламыз. Диаспорада әлі Қазақстанды танып-білмейтін қазақтар өте көп. Көп мәліметті анық білмейді, бірақ қазағым деп мақтанады. Диаспора қазағы құдды Қазақстанның қазағындай мемлекет, ұлт жағдайын бүге-шігесіне дейін білуі керек. Ана тілін білмеген диаспора қазағынан Қазақстанға пайда жоқ. Қазір Түркияның өзінде екі жүзден астам жоғары білім алған бауырлар бар. Бұлардың көбі Қазақстанға келе алмайды, себебі сонда жұмысы бар. Келмеймін демейді, келуге жұмысының бабымен қолы босамайды. Қаржылай мүмкіндігі болмай қалады немесе бұл жерде танысы жоқ. Еуропада жүзден астам оқымысты қандас бауырларымыз бар. Сол қандастарымызбен Қазақстанды жақындастырсақ, олардың білімін Қазақстан мүддесіне пайдалансақ…
– Бір кездері Түрік елінен көптеген қандастарымыз атамекенге қоныс тепті, көшіп келді, құдайға шүкір, өмір сүріп жатыр. Бірақ осы лек тоқтап қалды.
– Қазақстан мемлекетінің көші-қон саясаты бар, диаспора саясаты жоқ. Диаспора саясаты дегеніміз − бүгінгі таңда Қазақстанға көше алмай отырған қазақтарды орнында сақтау, Қазақстанның мүддесіне пайдалану. Бүгін квота арқылы жиырма мың отбасын көшіреміз дейді. Бір отбасы орташа есеппен бес адамнан деп есептесек, жүз мың адамға квота керек. Сонда 5 млн қазақты жинап әкелу үшін кемінде 50 жыл уақыт кетеді. 50 жылда олар қытайланып, немістеніп, түріктеніп кетеді. Сондықтан диаспора саясатының бір мақсаты − шетелдегі қазақтардың қазақы қалпын сақтау. Екіншіден, диаспора қазағын күшейту саясаты керек. Әлсіз диаспорадан Қазақстанға пайда жоқ. Егер Еуропада диаспораң мықты болса, жергілікті саясаткерлерге әсер етеді де, Қазақстанның пайдасына көп шешімді қабылдауға мүмкіндік туады. Мәселен, көші-қон саясатының кемшін тұстары бар. Біз тәжірибе жүзінен оны түсінеміз. Біздің қазақтарымыз 1952 жылы Түркияға келген уақытта біздерді қалай қарсы алған еді? Содан сабақ алуымыз керек. Түркия қалай жасаған еді? Алғашқы екі жыл өздерінің қонақүйлерінде бақты. Жұмыстарын тауып берді. Солайша екі жыл бойы бейімдеді. Ал одан кейін өз еркіне қоя берген. Қазір бұл жақта қазақтың көшу легі, әрине, тоқтап қалды. Мәселен, Түркиядан қазақты көшіріп әкеледі де, Алматының әуежайынан тастайды. «Өзің күніңді көр, тіркеуден өт, құжатыңды әкел» дейді. Бұл қате. Қанша жерден тарихи отаны болғанымен, алғаш келгенде адам қалай күнін көрмек? Ешбір қазақ Қазақстанға келмеймін демейді. Түркия мен Еуропа қазағы Қазақстанға келіп, үкіметтен қайыр сұрағанға ұялады. Олар «егер біз Қазақстанға көшіп барсақ, елге пайдамыз тиюі керек. Ол жаққа ауыртпалық салмауымыз керек» деп есептейді. Ал енді біреуді көшіріп әкелдім деңіз, үй бердіңіз, ал ол қандай жұмыс істейді? Мәселен, Түркия қазақтары кішігірім кәсіпорын ашуға, қолөнерге бейім. Ал Моңғолия мен Қытай қазағы мал шаруашылығына мықты келеді. Меніңше, Қытайдан қазақ көшіретін болсақ, алдымен оған несие бер. Жарты жыл, бір жыл бақ. Қазақстанға бейімде. Тілін сындыр. Заңды үйрет. Сырттан келер қазақты іске бейімі, мамандығына қарай тиімді пайдалану керек. Көш тоқтамас үшін сол заңдарды қайта қарауымыз керек. Бір өкініштісі, диаспораны зерттеу орталығы жоқ. Бір-екі атақты дегендер бар, бірақ кәне соның атқарған жұмысы, кәне шыққан кітабы, кәне қорытындысы? Осы күнге дейін Түркияға келіп, сондағы диаспораны зерттеймін деген қазақты естігенім жоқ. Журналистердің жасап жатқан жұмыстары ондай зерттеуге жатпайды. Біз көбіне саясатты, үкіметті кінәлаймыз. Олар да сәуегей емес қой. Ғалымдар нақты фактілермен зерттеу жасап, нақты қорытынды шығарса, саясаткерлер де сол бойынша ұтымды шешімдер қабылдайды.
– Қазақ мемлекетінің осыншама өрлеуіне зиялы қауымның қосқан үлесін қалай бағалайсыз?
– Қазақ елінің білім беру сапасы әлемдік деңгейде өте жоғары. Елбасымыз халықаралық дәрежеде іс-шаралар атқарып, қадірінің артқаны көшбасшыға кеңес айтып отырған зиялы қауымның мықтылығын көрсетеді. Біздің зиялыларымыз мақтауға тұрарлық. Мен білетін түркиялық зиялы орта да, әлемдегі өзге елдер де мұны мойындап отыр. Біздің зиялы қауым ең алдымен тіл мәселесін жоғары қойып отыр. Өйткені кеңес дәуірінде тіліміз көп жәбір көрді. Екіншіден, біздің түрікшілдігіміз кеңес уақытында тұншықтырылды. Түркі халқы екендігімізді ұмыттыруға тырысты. Ал енді түркология саласы бойынша да Қазақстанның 20 жылда жеткен жетістігі орасан. Мәселен, Еуразиялық ұлттық университетке Білге қағанның, Күлтегіннің ескерткішін қойдық. Көптеген зерттеулер жасалып жатыр. Қазақстанның орналасқан жері де – бүкіл Түркі қағанаты орын тепкен жері, қара шаңырағы. Астанада Түркі академиясын ашу да дұрыс. Кеңес дәуірінде тағы бір тұншыққан мәселеміз – тілден кейін тарих және дін саласы. Мұсылманшылыққа тыйым салынды. Дініміздің мәнін тереңнен зерттеп ұғуға бізде ол кезде мүмкіндік болған жоқ. Бүгінге дейін де болмай тұр. Біз егер дінімізді бүтіндей алмасақ, бұл тілімізді де бүтіндей алмауға кесірін тигізеді. Дін болмайынша, ел де болмаймыз. Ғалымдар «тек мұсылманшылықтың ішінде 72 тарауы бар, соның біреуі дұрыс, қалғаны әсіреге кетіп қалады» дейді. Сол дұрысы дегеніміз – бұрынғы аталарымыз ұстанған байырғы мұсылманшылық. Қазақстанда мұсылманшылықтың да түрлі саласы тарап жатыр. Алайда дінге тыйым салған сайын ол күшейе береді. Біз оны Түркияда бастан өткердік. Қазір ғылым саласында дінтану деген бар, бірақ исламтану жоқ. Ол болуы керек. Яғни өзіміздің ата-бабаларымыздың байырғы дінін зерттейтін, арабша сауатты ғұламалар шығуы керек. Қазір қаптаған ағым, бағыттардың қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екенін Қазақстан айыра алмай отыр.
– Осы түрік пен қазақ халықтарының арасында діни тұрғыдан бағзыдан жалғасқан сәйкестіктің бүгінгі көрінісі бар ма?
– Әрине, бар. Алла тағала бағзы замандардан дүркін-дүркін пайғамбарлар жіберген. Ең жетілген дін – пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Мұхаммедтен жеткен ислам діні. Бұдан артық дін жоқ. Егерде мемлекет тарапынан өзінің дәстүрлі дінін оқытпаса, онда әсіре сала басымдыққа түседі. Дін ауа мен судай қажет. Адам Жаратқанның барына сенбесе, ол адам бақытты бола алмайды. Біздің бір жағы ойымыз, бір жағы рухымыз бар. Рух сеніммен байланысты. Сенімсіз адам болмайды. Егер біз зайырлы мемлекетпіз, біз дінге араласпаймыз десек, онда әсіре діндерге жол бергендігіміз. Дәстүрлі дінімізді сақтауға Үкімет тарапынан бақылау керек. Ал оның сыртында әркімнің өз таңдауына да еркіндік берілуі тиіс.
– Қазақ еліндегі жастарға сырткөз ретінде қандай баға бересіз?
– Сырткөз ретінде қарап отырсам, үлкен потенциал көремін. Меніңше, мұның екі себебі бар. Біріншіден, Қазақстан мемлекетінің саясаты. Қазақстан мемлекеті көптеген реформаларды жасап отыр. Қазақстанның Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның есігін әлемге айқара ашып жіберді. Қазақстанның жастары әлемнің көптеген елінде білім алып жатыр. Біздің саудагерлеріміз, іскер азаматтарымыз әлемнің қалаған жерінде шаруасын айналдыруға мүмкіндігі туындап отыр. Әлемде бүгінгі күні қазақты таңғалдыратын ел жоқ. Бұл – үлкен жетістік. Көрші Түрікменстан, Өзбекстан болса, әлемнен оқшауланып қалды. Не сырттан кіргізбейді, не сыртқа шығаруға рұқсат бермейді. Ал Қазақстан ондай емес. Жаһандану дәуірінде қарқынды өзгерістер болып жатыр. Заманның жаңаруына ілесу үшін біз сол дамыған елдерді барып, көріп тұруымыз қажет. Қазір 700-дей жас қазақ Түркияда оқып жатыр. Екіншіден, қазақтың өзі тегінен зерек. Менің жұбайым – бастауыш мектептің мұғалімі, ал өзім университетте дәріс беремін. Сонда жұбайыма түріктің мұғалімдері «сіздердің балаларыңыз өте зерек» деп айтыпты. Қазақтың зеректігіне табиғатымыздың тазалығы, жеген қорегіміздің адалдығы әсер етсе керек. Сондықтан мен қазақ жастарынан үлкен потенциал көріп отырмын. Бірақ бұған рақаттанып отыруға да болмайды. Еңбек ету керек. Әсіресе зиялы қауымға зор еңбек түсіп отыр. Қазіргі таңда ғалымдар қандай еңбек жасасақ та, әлемдік деңгейге сай жасауымыз керек. Мен Стамбулда отырып-ақ, күнде «Шалқар» радиосын тыңдап отырамын. Оны қазақша білетін бүкіл әлем тыңдап отыр. Сонда бүкіл әлемнің алдында ұялмайтындай болатын жұмыс жасауымыз керек. Егер менің ұлттық тұрғыдан жасаған мультфильмімді өзге ұлттың баласы қызығып көрмесе, онда оны қазақтың баласы да қызығып қарамайды. Деңгейі жоғары жұмыс жасауға талаптану керек. Жастарды жөн-жосықсыз кінәлай беруге болмайды. Ол мәселеде біздің де жауапкершілігіміз бар.
– Әбдіуақап мырза, енді елге тілегіңізбен сұхбатымызды түйіндесек…
– Тәуелсіздікке бастаған ұлы тұлғаларға көбірек мән берсек деймін. Осы арқылы жастар да Тәуелсіздік мәнін тереңнен ұғына түседі. Кеңес Одағынан ажырап шыққанға дейін де қазақ халқы тәуелсіздік үшін күресіп келді. Бүгінгі күрес қарумен емес, пікірмен жүзеге асады. Бұны атқарған – біздің азаматтарымыз Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, А.Байтұрсыновтар. Еуропаға дейін барып қазақты танытқан Мұстафа Шоқай бар. Осы Тәуелсіздікке жеткен күнімізде Астананың төрінен Мұстафа Шоқайдың ескерткішін орнатсақ деген тілегім бар. Сондай күнге жеткізсін!
– Әумин, аға, айтқаныңыз келсін! Әңгімеңізге рақмет.